تفکر برنامه ریزی درسی و جایگاه بسته های آموزشی

تفکر برنامه ریزی درسی و جایگاه بسته های آموزشی

تفکر برنامه ریزی درسی و جایگاه بسته های آموزشی: نگاهی به دیدگاه‌های نو در زمینه‌ی کاربرد فناوری های آموزشی در فرایند یاددهی-یادگیری و مدیریت کلاس درس

بسته های آموزشی یکی از مباحث مطرح شده در دانش میان رشته ای برنامه ریزی درسی است. برنامه ریزی آموزشی و برنامه ریزی درسی از مفاهیم بسیار مهم در بررسی و تحلیل نظام‌های آموزشی هستند که کاربرد کلامی و نظری فراوانی در میان دست اندرکاران امور آموزشی و علمای علوم تربیتی دارند که اغلب نیز در جایگاه خود به کار برده نمی شوند و متأسفانه این خلط مفهوم، بیشتر از سوی دست اندرکاران و مدیران اجرایی آموزش و پرورش قابل مشاهده است. باید گفت برنامه ریزی آموزشی با برنامه ریزی درسی تفاوت دارد.

برنامه ریزی آموزشی، یک برنامه کلان است و شامل کاربرد منظم روش‌های تحلیلی در مورد هریک از اجزای نظام آموزشی است که با هدف استقرار یک نظام آموزشی کارآمد صورت می‌گیرد. برنامه ریزان آموزشی، که معمولا از لحاظ ساختاری در پستهای سازمانی و اداری ستادی و ارشد کشور مشغول خدمت اند و از طریق پایگاه اطلاعاتی داده‌ها با کلیه عناصر نظام آموزشی از قبیل معلمان، دانش آموزان، مدیران آموزشی، خانواده ها، کارفرمایان، رسانه‌های گروهی، پژوهشگران و مؤسسات تحقیقاتی و دانشگاهها و سیاست‌های دولت مرتبط می‌شوند، در صدد برمی آیند که اهداف کلان توسعه را با بخش اجرا همسان سازند و در این میان، تحلیل شاخص‌های توسعه (رشد و کیفیت زندگی و تشخیص عوامل درونی و بیرونی نظام آموزشی بر عهده آنهاست.

برنامه ریزان آموزشی از ابزارهایی استفاده می‌کنند که به آنها «ابزار تشخیص» گفته می‌شود. از مهم ترین ابزارهای تشخیص می‌توان به نرخ‌ها و نسبتها (نرخ ثبت نام، نرخ‌های ارتقا و مردودی و افت تحصیلی، نرخ‌های روند و گذر، نسبت معلم به دانش آموز، نسبت دختر به پسر و …) تجزیه و تحلیل گروههای سنی، محاسبه نابرابری‌ها (نابرابری قومی، جنسیت، زبان، طبقات اجتماعی، توزیع جغرافیایی، تجزیه و تحلیل وضعیت کارکنان، امکانات و منابع مالی در نظام آموزشی) اشاره کرد.

برنامه ریزان آموزشی، همچنین از شاخص‌های گوناگونی به عنوان ابزار کار استفاده می‌کنند. مهمترین شاخص‌های مورد استفاده در برنامه ریزی آموزشی، شاخصهای درون داد، فرآیند و برون داد نظام آموزشی و نیز شاخص‌های مرتبط با شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و شاخص‌های جمعیت شناسی است. برنامه ریزان آموزشی، چون نگرشی کل گرا دارند، کمتر به درون کلاسهای درس و مدارس نظر می‌افکنند و اگر قصد چنین کاری را نیز داشته باشند، هدف آنها ردیابی و جست وجو در خصوص یکی از عوامل کلان نظام آموزشی است، نه بررسی و کنکاش در مورد کیفیت اجرای برنامه‌های درسی حوزه ارتباط و کار برنامه ریزان آموزشی از حد مدارس بالاتر است و معمولا از مناطق و نواحی آموزشی تا گستره کل کشور را در بر می‌گیرد.

پس برنامه ریزی درسی، به عنوان جزیی از فعالیت‌های مربوط به برنامه ریزی آموزشی، یک اقدام خرد محسوب می‌شود و بر اساس تعریف، عبارت است از: برنامه ریزی فعالیت‌های یاددهی – یادگیری به منظور ایجاد تغییرات مطلوب در رفتار یادگیرندگان و ارزیابی میزان تحقق این تغییرات.

همان طور که از تعریف برمی آید، حوزه کار برنامه ریزی درسی، درون کلاسهای درس و مدارس است؛ و از این جهت جزیی از برنامه ریزی آموزشی است، چگونگی کار برنامه ریزان درسی، می‌تواند اعداد و ارقام مربوط به نرخها، نسبتها و شاخص‌های مورد استفاده برنامه ریزان آموزشی را دستخوش تغییر سازد.

معلمان و مدیران مدارس، برنامه ریز درسی در سطح خرد هستند. مدیران آموزشی منطقه و شهرستان مسئولان دوره‌های تحصیلی، معاونان آموزشی و پرورشی و رؤسای مناطق و شهرستانها)، در عین اینکه برنامه ریزی درسی و نظارت بر برنامه‌های درسی ابلاغ شده از سوی مسئولان ارشد، وظیفه اصلی آنهاست نیم نگاهی نیز به برنامه ریزی آموزشی دارند. این وظایف، در حد ادارات کل استانها و وزارت آموزش و پرورش، بیشتر به سوی برنامه ریزی آموزشی گرایش دارد و بخش‌های خاصی مانند سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی هم، بر خلاف اسم خود، کار برنامه ریزی درسی را بر عهده دارند.

البته چون نظام آموزشی ما از یک الگوی متمرکز تبعیت می‌کند، هم اکنون علاوه بر مسئولانی که به طور سازمانی وظیفه برنامه ریزی درسی را بر عهده دارند، بسیاری از مسئولان ارشد و رده‌های بالای سازمانی شاغل در وزارت آموزش و پرورش نیز درگیر برنامه ریزی درسی شده اند و وظیفه اصلی آنها که همان سیاست گذاری و طراحی و تبیین اهداف و پایش برنامه‌های درسی مصوب است، در محاق فراموشی قرار گرفته است، معلمان و مدیران مدا که باید به عنوان نخستین پرچمداران برنامه ریزی درسی مدرسه ای شناخته شوند، اکنون به مجرا تبدیل شده اند، که باید فقط هر آنچه را که از آنها می‌خواهند، به اجرا درآورند و البته، این آسیبی به انظام آموزشی کشورمان تلقی می‌شود و امید است با اجرای طرح‌ها و برنامه‌های جدیدی که برخی از آنها به مرحله عمل نیز رسیده است، این فرآیند اصلاح شده و معلمان و مدیران مدارس، به برنامه ریزی درسی و وظایف اصلی خود در مدرسه، علاقه مند و دلبسته شوند.

مباحثی که در برنامه ریزی درسی مورد بحث و تبادل نظر قرار می‌گیرد، شامل موارد زیر است:

ماهیت برنامه ریزی درسی، چگونگی تدوین هدف‌های آموزشی و مشخص کردن هدفهای برنامه درسی، انتخاب محتوای برنامه درسی و مفاهیم اساسی، انتخاب راهبردهای یاددهی – یادگیری، برنامه نویسی درسی و تهیه متون آموزشی، ارزیابی تکوینی مواد و وسایل آموزشی، سازماندهی و اجرای برنامه، تجدیدنظر و کنترل کیفیت برنامه درسی.

همان طور که مشاهده می‌شود، نه یک معلم و مدیر مدرسه به تنهایی می‌توانند از عهده تجزیه و تحلیل چنین مباحثی برآیند، و نه این وظایف را مسئولان آموزشی و پرورشی مناطق و شهرستان‌ها و ادارات کل و یا حتی فقط وزارتخانه (در حال حاضر معاونت‌های پژوهش و برنامه ریزی ادرسی، آموزشی و پرورشی) می‌توانند عهده دار شوند. مشارکت، حرف اول و آخر در این فرآیند خواهد بود و در این میان باید سهم بیشتر به معلمان و مدیران، که از لحاظ جمعیتی نیز تعداد آنها افزون تر است، اختصاص یابد. تولید و طراحی بسته های آموزشی توسط معلمان و مدیران مدارس و اصلاح و تکامل آنها توسط افراد شاغل در رده‌های بالاتر، به ویژه در پست‌های کارشناسی، از اقداماتی است که مشارکت عملی در زمینه برنامه ریزی درسی کشورمان را پدید خواهد آورد.