چالش های تدریس جغرافیا

چالش های تدریس جغرافیا

لزوم همسو شدن با سرعت پیشرفت علم در تدریس جغرافیا

شاخص علمی‌ای وجود دارد که مربوط به این است چد سال طول می‌کشد که فارغ التحصیل در رشته‌ای اگر علم خود را به روز نکند، 50 درصد آن را از دست می‌دهد؟ برای رشته‌های ریاضی و فیزیک این رقم 10 سال است؛ جالب است بدانید که این رقم برای رشته‌ی جغرافیا و GIS 3 ماه است. یعنی دانش‌آموخته‌ی GIS اگر سه ماه علم خود را به روز نکند، نصف علم خود را از دست می‌دهد.

در کنار این شاخصی که گفته شد، شاخص دیگری هم هست که یونسکو ارائه کرده است. این شاخص نشان می‌دهد که چقدر طول می‌کشد مجموعه دانشی که در کل دنیا وجود دارد دوبرابر شود؟ این عدد برای سال 1970 برابر با 20 سال بود؛ در سال 1990 این رقم به 10 سال کاهش یافت؛ در سال 2001 به پنج سال رسید و در سال 2013 هر دو و نیم سال یکبار مجموعه‌ علم دنیا دو برابر می‌شود.

آن شاخص‌ها به ما می‌گوینداگر کسی که در حوزه‌ی علم فعالیت می‌کند با این موج هماهنگ نشود سواد خود را از دست داده و در این رقابت حذف می‌شود؛ و اگر کسی به ابزارهای علمیِ رقابت مسلح باشد می‌تواند رقابت کند. بی‌سوادان در قرن حاضر کسانی نیستند که خواندن و نوشتن بلد نیستند، بلکه کسانی هستند که قدرت تغییر نداشته باشند. ما باید چگونگیِ تفکر انتقادی را بیاموزیم و تعصبات علمی را کنار بگذاریم. هرچه واقعیت‌های اطراف انسان بیشتر شد، ابزارهای او نیز برای شمارش و تحلیل کردن این واقعیات نیز بیشتر شد؛ از انگشت تا ابرکامپیوتر، از دود تا ماهواره.

داده، اطلاعات، دستورالعمل، دانش در تدریس جغرافیا

داده چیست؟ یکی از ویژگی‌های داده خام بودن آن است؛ یعنی پردازش نشده هستند. خام بودن به معنی نشناخته بودن آن نیست؛ بلکه به این معناست که ملاک داده هنوز مشخص نیست. داده ویژگی‌ای است که یا کمی است یا کیفی.

اگر این داده‌ها را پردازش کنیم و از دل آنها جزییاتی را بیرون بکشیم، آنها را تبدیل به اطلاعات کرده‌ایم؛ به عبارت دیگر خروجی داده‌‌ها، اطلاعلت را تشکیل می‌دهند. حالا اگر از یک راه خاص و فرموله شده از داده‌ها به اطلاعات برسیم، دستورالعمل یا فانکشن را تشکیل داده‌ایم. دستورالعمل‌ها، راه‌های ثابتی برای رسیدن به یک یا مجموعه اطلاعات است؛ به طور مثال در برنامه‌نویسی ما بسیار زیاد با فانکشن‌ها سر و کار داریم. همیشه حجم اطلاعات از داده‌ها کمتر است.

وقتی اطلاعات بدست آمد، کار ما با آن تمام نشده است. اگر روی این اطلاعات یک اتفاق ذگری نیافتد، یک فرمت خاص روی آن پیاده نشود، اطلاعات به کار نمی‌آیند؛ در واقع باید این اطلاعات بدست آمده از داده‌ها را کاربردی کرد؛ با این کار ما مفهوم «دانش» را می‌سازیم.

ما از سیستم GIS برای پیش‌بینی واقعه‌های طبیعی از قبیل سیل و طوفان می‌توان اسافاده کرد. فناوری‌های وابسته به علوم جغرافیایی و GIS، یکی GPS است و دیگری RS. 6/99 درصد فعالیت‌های انسانی در لایه‌هایی پایینی تروپوسفر اتفاق می‌افتد؛ یعنی کاربرد GIS در این 6/99 درصد اتفاق می‌افتد: کشاورزی، صنعت، معدن، شهرنشینی و سایر فعالیت‌های بشری.

داده در GIS چیست؟ داده در GIS به این دو سوال باید پاسخ دهد: «چیست؟ کجاست؟» سوال اول ماهیتی توصیفی دارد. نقشه‌ی جغرافیایی، مجموعه اطلاعات جغرافیایی است، که در GIS یک اسم دیگر نیز داد: لایه. لایه‌ها، نقشه‌هایی با موضوعات خاص هستند: به طور مثال در لایه‌های هم‌دما اطلاعات مربوط به دما وجود دارد. اگر اطلاعات در GIS با هم ترکیف و تلفیق نشوند و از آنها خروجی گرفته نشود، GIS صورت نگرفته است؛ کار GIS با ساخت اطلاعات تمام نمی‌شود.

در GIS داده‌ها یا وکنوری اند یا رستری. تصاویر رستری پیکسل محور هستند؛ در نتیجه با رزلوشن سر و کار دارند. هرچه رزلوشن تصاور بالاتر باشد حجم داده‌ها نیز افزایش می‌یابد. ماهواره‌ها تصاویر زمین را با رزلوشن‌ها و در بازه‌های زمانی مختلفی به زمین انتقال می‌دهند. به طور مثال بعضی از آنها اشیاء با بزرگی کمتر از 50 متر را نشان نمی‌دهند. ما باید رزلوشنی را انتخاب کنیم که اطلاعاتش برای ما کاربرد داشته باشند؛ چرا که اگر از ماهواره‌ای با رزلوشن بالا برای کارهایی با درجه‌ی اهمیت کم استفاده کنیم، به سختی می‌شود حجم اطلاعات را ذخیره کرد.

DN (Digital Number)، وزن‌ و اولویت‌دهی به هر پیکسل است. تفاوت DNها عارضه‌ها را به وجود می‌آورند. به غیر از قدرت تفکیک مکانی، ما قدرت تفکیک زمانی هم داریم؛ یعنی اینکه هر چند بار به ما اطلاعات می‌دهد. به طور مثال ماهواره‌ی هواشناسی‌ای در ایران وجود دارد که اطلاعات را هر 24 ساعت یکبار انتقال می‌دهد. برخی ماهواره‌ها اطلاعات را هر 8 روز یکبار انتقال می‌دهند.

ماهیت داده‌های ماهواره‌ای رستر است. برخی از ماهواره‌ها طیف‌های رنگی مرئی و نامرئی را هم شناسایی می‌کنند؛ یعنی برای ما مشخص می‌کنند در هر پیکسل چند طیف رنگی مختلف وجود دارد. هرچه قدرت تفکیک ماهواره بیشتر باشد، شناسایی پدیده راحت‌تر است.

برای مثال از این ویژگی برای شناسایی یک محصول میوه‌ی خاص در یک بازه‌ زمانی استفاده می‌شود. مزیت وکتور این است که برای کار مهندسی که ما دقت بالایی را لازم داریم استفاده می‌شود. مزیت فایل‌های ماهواره‌ای رستری نیز این است که می‌توان به طور مداوم و در بازه‌ی زمانی بسیار کوتاه اطلاعات را دریافت کرد.

اطلس» و «پایش»؛ دو مفهوم اساسی در تدریس جغرافیا

دو مفهوم مهم در جغرافیا وجود دارد: «اطلس» و «پایش». اطلس‌ها نقشه‌هایی هستند که مکان دارند اما زمان ندارند. یکی از مشکلات اطلس‌ها نیز همین است: اطلس‌های سال‌های گذشته با تغییرات در پدیده‌های جغرافیایی کارای خود را از دست می‌دهند. به همین دلیل ما با مفهومی به نام پایش (مانیتورینگ) سر و کار داریم: پایش همان اطلس زمان‌مند شده است.

یکی از مشکلاتی که ما در آموزش به دانش‌آموزان با آن مواجه هستیم، مختصات و سیستم تصویر است. سیستم مختصات محل همان کروکی است؛ از دانش‌آموزان بخواهید کروکی جای خاصی را بکشند. کروکی کشیدن پایه‌ی یادگیری نقشه است. در جغرافیا مختصات کاربردی ندارد؛ چرا؟ زیرا ما با کُره سر و کار داریم و نمی‌توانیم این کره را روی سطح کاغذ پیاده کرد.