رویکرد آزاداندیشانه تدریس رهایی بخش

رویکرد آزاداندیشانه تدریس رهایی بخش

تدریس رهایی بخش گونه ای از رویکرد آزاداندیشانه با جهتگیری سیاسی و اجتماعی قوی است. این نوع تدریس با مفهوم عمل درهم آمیخته است، مفهومی که پیوند قوی ای بین ایده ها و عمل پدید می آورد. صاحب نظران رویکرد آزاداندیشانه معتقدند که هدف از تعلیم و تربیت آشنا ساختن جوانان با زندگی روشنفکرانه و مدنی نیست، بلکه تشویق و توانمند ساختن آنها به نقد نقاط ضعف زندگی و هم چنین فعالیت برای تحقق آینده نویدبخش آن است.

هنری ژیرو، یکی از سخنگویان بسیار معروف تدریس رهایی بخش، در مقدمه کتاب جدیدش در این زمینه، دفاعیه زیر را از این گونه تدریس ارائه می کند. توجه کنید که ژیرو در نقد جامعه معاصر و ضرورت تغییر چه می گوید:

«آموزش رسمی همگانی در ایالات متحد گرفتار بحران هویت است. گرفتار شدن در بحبوحه آزمون، خصوصی‌سازی و گزینش و نیز مشروعیت مدرسه به عنوان یک قلمرو عمومی بنیادی حساسیت اخلاقی را تابع خود کرده و به بازار تحمیل نموده است… یکی از پیامدهای شرایط مذکور بازنویسی آن بوده که مدارس چه هستند و ممکن است چه بشوند. حلقه مفقوده این گفتمان جدید اصلاح تربیتی، هرگونه تصور از جامعه دموکراتیک و عدالت اجتماعی است. این تعلیم و تربیت به عرصه رقابت و منافع فردی فرو کاسته شده و ایجاد ارتباط بین مقصد و مأم آموزش رسمی با گفتمانی همگانی درباره نژادپرست جنسیت گرایی، پوچگرایی، غفلت گسترده و ناامیدی فرم مشکل شده است».

آزاداندیش جامعه جهانی را عرصه ستم و ستیز مداوم کسانی می داند که دارای قدرت، امتیاز طبقاتی و موقعیت‌هایی هستند و در برابر کسانی که از قدرت و امتیاز طبقاتی برخوردار نیستند و این موقعیت تضعیف شده و پیامدهای ناشی از آن را پذیرفته اند عرض اندام می کنند. آزاداندیش ها معتقدند که مدارس غالبا به عنوان ابزار بازتولید اجتماعی عمل می کنند که بر اساس آن، طبقات پایین تر اجتماعی آموخته اند برای فرمانروایان کارگرانی فرمانبردار باشند و طبقات بالاتر اجتماعی برای رهبری و حکم رانی آموزش داده شده اند. بنابراین، هدف تدریس آزاداندیشانه رها ساختن ذهن دانش آموزان از تسلط ناآگاهانه ایده های ستمگرانه درباره پدیده هایی چون طبقه، نژاد، یا شرایط قومی آنان است. ایده های مذکور اندیشه و عمل را تضعیف و محبوس می کند و افراد را از فرصت های ناب برای زندگی بهتر دور می سازد. اما فرد به صرف شناخت این ایده های ستم آمیز از آنها رها نمی شود، بلکه با انجام دادن اقداماتی در مورد آنها رهایی می یابد. این معنای عمل است، جایی که فرد صاحب درک یک ایده به واسطه عمل کمال می یابد.

شاید معروف ترین کسی که نقش معلم رهایی بخش را مطرح نمود پائولو فریر مربی برزیلی باشد که روشی را برای تدریس روستاییان بی سواد بزرگسال در منطقه شمال شرقی برزیل تدوین کرد. او در ۱۹۶۴ به خاطر این کار تبعید شد. او در کتاب خود به نام آموزش ستمدیدگان نه تنها فعالیت های تربیتی را برای برانگیختن و استمرار «آگاهی انتقادی» در مردم بسط و شرح داده، بلکه مبانی سیاسی و فلسفی دیدگاه های تربیتی اش را ارائه کرده است. دغدغه اساسی فریر آزادی مردم ناتوان، فقیر و آموزش ندیده ای است که سوژه ای برای تسلط برده وار از سوی ثروتمندان و قدرت هستند. او بر این باور بود که از طریق گروه های سلطه گر دیدگاه ظالى به واقعیات اجتماعی بر ستم دیدگان تحمیل شده که آنها را برای در ارزیابی شرایطشان یا حتی تفکر در مورد این که می توان غیر از این هر ناتوان می سازد. این روایت از واقعیات اجتماعی به واسطه واژه ها تصاویر، آداب و رسوم، قصه ها و فرهنگ عمومی و از طریق وارد صریح، ظریف و بی شماری که در زندگی جمعی نشر یافته القا گردیده است. ستم دیدگان این روایت را به عنوان واقعیت پذیرفته و از نظر روانشناختی با پذیرفتن دیدگاه غالب، آنان خود را افراد حقیر و بی یار و یاور می دانند. اینان ویژگی های مردم ستم دیده همچون تقدیرگرایی، خودباختگی و وابستگی عاطفی را کسب می کنند.

از نظر فریر وظيفه اولیه تعلیم و تربیت فائق آمدن بر این نگرش ها و جایگزین کردن آنها از طریق خصلت هایی چون آزادی فعال و مسئولیت انسانی است. این امر از طریق مواجهه با شخص ستم دیده به عنوان شخصی که رفتارهایش توسط معلم متحول خواهد شد محقق نمی شود، بلکه باید به منزله یک عامل انسانی فعال که شایسته کمک به خویش است با او رفتار کرد، به گونه ای که بتواند آزادی خود را محقق سازد. آنها باید آگاه شوند که «خود را افرادی مؤثر در انجام دادن رسالت تاریخی و هستی شناختی انسان کامل تر شدن خویش تلقی کنند». این آگاهی به وسیله گفت و گو حاصل می شود. وظیفه معلم به عنوان رهایی بخش ایجاد مسئله است، ایجاد مسائل انسانی در ارتباط آنها با جهان. دانش آموزان و معلمان باید همکاران و پژوهشگرانی شوند که با مساعدت یکدیگر، آگاهی و تصور خود را از واقعیت برتر و امکان پذیر دهند.

در دوره های اخیر، در ایالات متحد، مایکل اپل ، هنری ژیرو، پیتر یک کلارن ، استانلى آرونوویتز ، ایرا شور ، باری کانپول و دیگران موضع رهایی بخش را در برابر ایده های بازتولید اجتماعی ارائه کرده اند. برگرداندن تعلیم و تربیت رهایی بخش به عمل تدریس روزمره یک چالش بوده است، زیرا به طور خاص فعالیت درباره این موضوع بیش از عملی بودن، نظری و تفسیری بوده است. خوشبختانه کوشش های زیاد و روزافزونی برای پر کردن این خلأ بروز یافته است، به گونه ای که در فعالیت های پاتریشیا مینشی ، ایرا شور و جون وینک مشاهده می شود. این نویسندگان در پی آن بوده اند که توصیف نمایند تدریس چگونه انجام می شود و هنگامی که کلاس بر اساس اصول آزاداندیشانه اداره می گردد چگونه به نظر می رسد. آنچه افراد از این نوشته ها برداشت می کنند اهمیت تمرکز آموزش بر مسائلی چون جنگ و صلح، نابرابری اقتصادی و نژادی و جست و جو برای محیط زیست پایدار است. همین که توجه دانش آموزان به این مسائل معطوف شد، منابعی داده می شود تا درک آنها را از ایده ها و نظریه ها توسعه داده و آنان را برای پژوهش در مورد مسائل کمک کند.

دانش اموزان ترغیب می شوند تا در گفت و گوی صریح و احترام آمیز با هم کلاسی های خود دیگر راه های تفکر درباره مسائل را بیابند، و هم چنین به ره آوردهای فعالیت های دیگر دانش آموزان پی ببرند. به موازات درکی که برای دانش آموزان حاصل می شود، راهنمایی می شوند که توجه خود را به اقدامات امکان پذیر معطوف نمایند که راه حل مسائل در دست بررسی را ارائه خواهد کرد.

یک ویژگی برجسته تدریس رهایی بخش توجه به آرمانهای دموکراتیک و مسئولیت های شهروندی است. شاخص دیگر رهایی بخش توجه به عدالت اجتماعی است به ویژه با توجه به تبعیض های آشکاری که در مواردی مانند طبقه اجتماعی، نژاد، جنس و غیره وجود دارد.